مالکیت، رابطه ای است میان مالک و مال متعلق به وی، به نحوی که از یک سو، مالک می تواند با استناد به این رابطه، همه گونه بهره مندی را از مال خود برده؛ از سوی دیگر، از تصرف دیگران در مال متعلق به خود جلوگیری نماید. روش های اثبات مالکیت و راه و مراحل اثبات مالک بودن عبارتند از: اقرار، سند، شهادت و اماره تصرف. با طوطیا همراه باشید.
در تعریف مالکیت می توان گفت که رابطه ای است میان مالک و مال متعلق به وی، به نحوی که از یک سو، مالک می تواند با استناد به این رابطه، همه گونه بهره مندی را از مال خود برده و به هر نحو که مایل باشد، از آن مال استفاده نماید؛ از سوی دیگر، می تواند با استناد به این حق مالکیت، از تصرف دیگران در مال متعلق به خود جلوگیری نماید.
بحث روش های اثبات مالکیت و راه های اثبات مالک بودن، زمانی مطرح می شود که میان دو شخص در مالکیت یک مال اختلاف حاصل شده و یکی از آن ها به اجبار برای احقاق حق خود به مرجع قضایی مراجعه کرده و در صدد اثبات مالکیت خود بر مال مورد اختلاف بر می آید. در این صورت این سوال مطرح می شود که روش های اثبات مالکیت و مراحل آن چیست؟
با توجه به اهمیت مساله اثبات مالکیت برای پیروزی در دعوای مالکیت، در این مقاله ابتدا به این سوال پاسخ می دهیم که مالکیت چیست؟ سپس، روش های اثبات مالکیت و مراحل اثبات مالک بودن را معرفی نموده و به تحلیل حقوقی آن ها می پردازیم.
پیش از آنکه به توضیح روش های اثبات مالکیت و راه های اثبات مالک بودن بپردازیم، لازم است تا در مورد مفهوم مالکیت صحبت کرده و اوصاف مالکیت را تبیین نماییم. چرا که توضیح روش های اثبات مالکیت فرع بر درک مفهوم مالکیت بوده و بنابراین ابتدا باید معنی این واژه حقوقی مورد توضیح و تبیین قرار گیرد.
در پاسخ به این سوال که مالکیت چیست ؟ می توان گفت که مالکیت، رابطه ای است میان مالک و مال متعلق به وی، به نحوی که از یک سو، مالک می تواند با استناد به این رابطه، همه گونه بهره مندی را از مال خود برده و به هر نحو که مایل باشد، از آن مال استفاده نماید؛ از سوی دیگر، می تواند با استناد به این حق مالکیت، از تصرف دیگران در مال متعلق به خود جلوگیری نماید.
مالکیت از جمله مالکیت کوچه بن بست به نحوی که مورد تعریف قرار گرفت، دارای ویژگی هایی می باشد که این ویژگی ها عبارتند از:
مالکیت، یک حق دائمی است، به این معنا که مالکیت فرد برای مدت محدودی نبوده و به اصطلاح دارای تاریخ انقضا نمی باشد؛ بلکه این حق دائمی بوده و با عدم استفاده از مال ولو برای مدتی طولانی نیز از بین نرفته و برای مالک مال باقی می ماند. بنابراین در فرضی که مال نیز به دیگری منتقل می شود، باز هم مالکیت از بین نمی رود، بلکه از شخصی به شخص دیگر منتقل می گردد.
دائمی بودن مالکیت به این معنا است که تا زمانی که مال باقی و موجود می باشد، مالکیت نیز وجود خواهد داشت؛ بنابراین تلف مال به معنی از بین رفتن مالکیت می باشد. با این وجود باید توجه شود که در یک فرض دیگر نیز مالکیت از بین می رود، بی آنکه مال از بین رفته باشد و آن فرضی است که مالک از مالکیت مال خود اعراض کرده باشد. منظور از اعراض، فرضی است که مالک یک مال از مالکیت مال خود انصراف داده و با اختیار مال را از مالکیت خود خارج می سازد. مانند اینکه مالک انگشتر، آن انگشتر را به دریا می اندازد.
مطلق بودن مالکیت از جمله مالکیت سیم کارت به این معنا است که مالک مال می تواند به هر نحو که بخواهد از مال خود استفاده نماید. مطلق بودن مالکیت در ماده 30 قانون مدنی، مورد تصریح قرار گرفته است . به موجب این ماده: «هر مالکی نسبت به مایملک خود حق همه گونه تصرف و انتفاع دارد، مگر در مواردی که قانون استثناء کرده باشد.»
البته همانطور که در انتهای ماده مذکور دیده می شود، مطلق بودن مالکیت منوط بر این است که در مورد یا موارد خاصی، حق مالکیت مالک توسط قانون محدود نشده باشد. یکی از این موارد در ماده 132 قانون مدنی بیان گردیده، با این توضیح که :«کسی نمی تواند درملک خود تصرفی کند که مستلزم تضرر همسایه شود مگر تصرفی که بقدرمتعارف و برای رفع حاجت یا رفع ضرر از خود باشد.» بنابراین یکی از مواردی که مطلق بودن مالکیت با محدودیت مواجه گردیده، در جایی است که موجب وارد کردن ضرر به همسایه شود.
معنی انحصاری بودن مالکیت آن است که مالک مال می تواند مانع از تصرف دیگران در مال تحت مالکیت خود شده و در صورتی که دیگران به طریق غیر قانونی، مال وی را تصرف نمودند، برای رفع تصرف از طریق مراجع صالح قضایی اقدام نماید. انحصاری بودن مالکیت در ماده 31 قانون مدنی، مورد تصریح قرار گرفته که به موجب آن: « هیچ مالی را از تصرف صاحب آن نمی توان بیرون کرد مگر به حکم قانون.»
پس از آنکه در بخش قبل به این سوال پاسخ دادیم که مالکیت چیست؟ و در مورد مفهوم مالکیت و ویژگی های آن صحبت نمودیم، در این بخش به معرفی و توضیح روش های اثبات مالکیت و مراحل اثبات مالک بودن پرداخته و به تحلیل حقوقی این روش ها و راه ها می پردازیم.
پیش از آنکه به توضیح روش های اثبات مالکیت بپردازیم، ذکر این نکته ضروری است که بحث اثبات مالکیت و به دنبال آن روش های اثبات مالکیت، زمانی مطرح می شود که اختلافی در باب مالکیت یک مال مانند مالکیت طلا در طلاق بروز کرده و یک طرف مجبور باشد تا برای اثبات مالکیت خود بر مال مورد اختلاف از روش های اثبات مالکیت استفاده نماید. به عبارت دیگر، روش های اثبات مالکیت در واقع همان ادله اثبات دعوای حقوقی در قانون آیین دادرسی مدنی و قانون مدنی بوده که در دعوای اثبات مالکیت نیز مورد استفاده قرار می گیرد. این ادله عبارتند از : اقرار، سند، شهادت و امارات (اماره تصرف).
اقرار از روش های اثبات مالکیت از جمله مالکیت زن بر مهریه می باشد، چرا که به موجب ماده 202 قانون آیین دادرسی مدنی: « هرگاه کسی اقرار به امری نماید که دلیل ذی حق بودن طرف او باشد، دلیل دیگری برای ثبوت آن لازم نیست.» بنابراین اگر در دعوای میان مالک مال که ادعای مالکیت مال را داشته و کسی که به ناحق مال را تصرف نموده، متصرف اقرار نماید که مال به مالک تعلق دارد، اثبات مالکیت محقق گردیده و مال به مالک آن داده می شود.
یکی دیگر از راه های اثبات مالک بودن، اثبات مالکیت با سند، اعم از سند عادی و سند رسمی بوده که شاید به جرات بتوان گفت که مهم ترین روش اثبات مالکیت نیز می باشد. مطابق ماده 1283 قانون مدنی : « سند عبارت است از هر نوشته که در مقام دعوا یا دفاع قابل استناد باشد »
سندی که از جمله روش های اثبات مالکیت بوده، می تواند سند عادی یا سند رسمی باشد. البته باید به این نکته توجه نمود که تفاوت این دو نوع از سند در این نکته بوده که انکار و تردید نسبت به اسناد عادی امکان پذیر بوده و در مقابل سند رسمی، تنها می توان ادعای جعل نمود.
شهادت که در قانون آیین دادرسی مدنی، گواهی نامیده شده، یکی دیگر از راه های اثبات مالک بودن می باشد. به موجب بند (ب) ماده 230 قانون آیین دادرسی مدنی در خصوص اثبات مالکیت با شهادت شهود: «دعاوی مالی یا آنچه که مقصود از آن مال می باشد ... با گواهی دو مرد یا یک مرد و دو زن» اثبات می گردد. بنابراین برای اثبات مالکیت از طریق شهادت، شهادت دو مرد یا یک مرد و دو زن مورد نیاز می باشد.
به موجب ماده 35 قانون مدنی: « تصرف به عنوان مالکیت دلیل مالکیت است.» بنابراین می توان اماره تصرف را به عنوان یکی دیگر از روش های اثبات مالکیت و راه های اثبات مالک بودن معرفی نمود. منظور از اماره تصرف آن است که یک فرد، آنچنان تصرفی در یک مال دارد که از دیدگاه عرف به عنوان مالک مال شناخته می شود. به عنوان مثال کشاورزی، دور زمینی را حصار کشیده و هر روز برای آبیاری به آن زمین مراجعه کرده و از محصول داخل زمین به طور منظم مراقبت می کند.
برای اینکه اماره تصرف از راه های اثبات مالک بودن به شمار رود، لازم است که تصرف متصرف به عنوان مالکیت باشد. بنابراین اگر کسی به نمایندگی و وکالت از طرف دیگری، بر مال تصرف داشته باشد، این تصرف دلیل مالکیت وی و از روش های اثبات مالکیت نخواهد بود. همچنین لازم است تا منشا تصرف مشروع و قانونی باشد، بنابراین تصرف سارق بر مال مسروقه، دلیلی مالکیت وی نمی باشد.
